1. Авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен вӗҫӗнче тӑракан т сасӑ чӑващ чӗлхинче те г сассах тӳрре килнине кургӑмӑр. Анчах телӗр чухне авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен вӗҫӗнче тӑрак^н янӑравлӑ г сасӑ та чӑваш чӗлхинче -г сасса тӳрре килме пултарать. Акӑ, тӗслӗхсене танлаштарса пӑхар-ха; ав. тӗр. даг «снег»^чӑв, йор\\ юр;
—»— ^аг «гусь»^чӑв. хор \\ хур;
—»— Ыг «один»~чӑв. пӗр;
—»— Ыг «мы»^чӑв. пер || э-пӗр || э-пир \\ и-пир т. ыт. сте.
Авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен вӗҫӗнчи г тата г сасасем хальхи чӑваш чӗлхинче пӗртен-пӗр г сасса тӳрре килниде шута ил-се, хӑшпӗр тюркологоем (Г. Рамстедт, Н, Поппе, М. Рясянен т. ыт. те) сӗм авалхи тӗрӗк ( = пратюрк) чӗлхинче икӗ тӗрлӗ г сасӑ пулнӑ, вӗсенчен пӗри — хальхи тӗрӗк чӗлхисенчч; -г лекки, телри—ҫемҫе-*г пулнӑ, тесе ҫыраҫҫӗ. Ку теориле цаг «гусь», Ыг «мы» сӑмахсен сӗм авалхи сӑнӗ *даг, *М* пулнӑ иккен.
Сӑмахран, М. Рясянен хӑйӗн этимологи словарӗнче хальхи тӗрӗк сӑмахӗоен сӗм авалхи сӑнне ҫалла кӑтартать (=реконструкцилет);

• ӑ2 (<*ӑг)-> «мӑло, немного^чӑв. *ор (ҫак форма хӑш-пӗр мари сӑмахӗсенче улранса юлнӑ; улӑх мари ор-лудо, туҫи мари ар-лудо, ар-гек «лӗчекҫӗ хур», «кӑвакал»; оръ-ен «пӗчӗк ҫын»-»«ҫӗнӗ ҫын» (качча кайнӑ хӗр. — Мщ Ф.;«монг. аг-а) «едва, еле» {чӑв. ар-ан.—М. Ф.) (Кӑв
• к12 «^ВД^чӑв. хӗр (Кӑв ЕШ, 269); *ау!г «*аудг)~чӑв. ҫӑвар (Кӑв ШЬ, 8) т. ыт. те. Авалхи е хальхи тӗрӗк чӗлхисенчи г сасӑ чӑваш чӗл-хинчй -г>-9 сасса пгӳре килет лулоан, унашкал чӑваш сӑ-махӗсене йышӑнусен шутне кӗртеҫҫӗ. Акӑ, танлаштарар; ав. тӗр. Ьиа- «ломать, разрушать, разбирать» ^чӑв. пӑс-, анчах (астӑвӑр!) ав. тӗр. Ьиг «лед»»чӑв. пӑр; "Щ —»— зег- «чувствовать, ощущать, замеча/ть» ^чӑв. сиҫ-%. I анчах ав. тӗр. 812 «вы»~чӑв. сер\\ э-сӗр \\ з-сир \\ и-сир.

Ротацизм лирки сӑмах хускагсан, лӗр чӑваш чӗлхи ҫинчен ҫеҫ калани ҫителӗксӗр. Ҫӗр аллӑ ҫул каяллах тӗрӗк, чӑваш тата монгол чӗлхисене танлаштарса тӗлчекенсем
.[«йокӑсӑк факта асӑрханӑ. Монгол чӗлхинчи р (=г) тата ](~1) хупӑ еасӑсем тӗрӗк чӗлхисенче э(=г) тата ш(=ь) \ сасӑсене тӳр килеҫҫӗ. Ҫавӑн пекех чӑваш чӗлхинче те ыети гӗрӗк чӗлхисенчи з(=г) тата = сасӑсем вырӑнӗяте р(=г) та)та л(=1) хупӑ сасӑсем тӑраҫҫӗ. Чӑваш чӗлхине монгол чӗлхисемле ҫывӑхлатакан ҫак пулӑма чӗлхе тӗп-чевҫисем, грек алфавитӗнчи (> «рота» саспалли ятне тӗпе I хурса, ротацизм терминпа палӑрггма йышӑннӑ.
1. 1. Чӑн малган чӑваш чӗлхипе авалхи тӗрӗк чӗлхинчи 1. г&г сасӑсен ылмашӑвне, урӑхла каласан, чӑваш чӗлхинчи I ротацизмпа авалхи тӗрӗк чӗлхинчи зетацизма (ку термин
та грек ҫырӑвӗнчи £ «зета» саспалли ятӗнчен пулса кайнӑ) г пӑхса тухӑпӑр. Ротацизмша зетацизм законне лӑхӑнакая
сӑмахсен тулли слисокне ҫырса парас терӗмӗр;
ав, тӗр. ауаг, ау!г «рот, уста»^чӑв. ҫӑвар^тугг. авыз;
—»— а^аз «чистое, ясное» (небо)^чӑв. улр, ойар—
тут. аяз;
—» ая- «сбиваться с пути, заблуждӑться, терять дбро-гу» ^чӑв, ур, ор «беситься» ~тут. аз «развращаться, портиться; озорство, дурачество»>чӑв. ас; »— Ьег «железа, бубон»«*чӑв. тшр~тут. биз; » Ъея «материя/ткань (бумажная, льняная)*~чӑв. пир^тут. бэз «бязь»; — *— Ь12 «мы» ~ чӑв. эпир, эпӗр~тут. без; —»— Ьоуаг, Ьоуиг «горло, глотка», тут. бугаз^чкв. пыр; —»— Ьог «серый» ^чӑв. пӑвӑр(лӑ) «седой, ча.лыя> (масть лощади», (АшмСл X, 100)—пӑрлӑ «чалая лошадь» {Ашм Сл IX, 307), пурлӑ «чалый, бурый» (АшмСл IX, 307);
—»— Ъиг «лед»«чӑв. пӑр~тут. боз;
— »— «чертить, проводить линии» — чӑв. чӗр~тут. сыз; —»— Ьигау, Ьигауи «теленок»^чӑв. пӑру~<тут. бозау;
— »— еЫг ♦ близнецы» ~ чӑв. йӗкӗр~тут. игезӗк;
— >> — етӑз *не» ~чӑв. мар;
_»— етйг (<ет- «сосать» «дать пососа^ь» ~ чӑв. ӗмӗрт-
(<ӗмӗр-т) 4\ӑ*;
_12, 12, Д"2, «след»~чӑв. йӗр ^ тут. эз;
тут. из- «мять, разминать» ~ чӑв. ир; ТУт. ызан «межа, борозда» ^чӑв. йӑран;
тӗр. зауй «бурый, темный» в^чӑв. ҫырӑ «светло-корич-кезый, каштановый»; }йг «весна»«чӑв. ҫур(кунне)~тут. яз; }8&- «писать»«чӑв. ҫыр~*тут. яз; .ГГ^ йозак «замок»^чӑв. ҫӑра;
ав. тӗр. гиНиг «звезда, планета»«чӑв. ҫӑлтӑр^гут. йолдыз;
_»— ]ш «сто»«*чӑв. ҫӗр~тут. йез;
—»— ^игик «кольцо, перотень»«чӑв. ҫӗрӗ^тут. йезек;
—»—■ ^аг- «развязывать, распускать, распускаться, рас-текаться»«чӑв. ҫор \\ ҫур: ҫеҫке ҫор \\ ҫур «1(1»;
—» — аг'1у «клык; зуб»~чӑв. *ора (>мари ора пуй) «клык» Кӑз ЕЧ¥Ь, 33), чӑв. *ора>вӑрӑ: вӑрӑ щӑлӗ «клык» (у-лошади) (АшмСл. V, 313), вӑршӑл, вӑршӑль (АшмСл V, 330). Анчах хальхи асав <|тут., пушк, азау.
—»— кйпӑйг «день, днем»~чӑв. кӑнтӑр(ла)^тут. кендез; —»— кйгӑк «инструмент ткача»~чӑв. кӗрӗ «нитченки, йиченки»;
—»— когйп- «казаться, показываться, видкеться» ~чӑв,
курӑн, корӑн; кбгцп «локазываться, быть в полв
зрения»«туг, курен; —»— кокйг^ «грудь» чӑв, кӑкӑр тугг. кукрэк; —»— кйг «осень»~чӑв. кӗр(кунне)~тут, кез; —-»— шйт)йг, пптрг, тй£йг, пнцйг «рог» ~чӑв. мӑйра,
мӑйрака ~тут. мегез; —»— о^иг: «тридцать» «чӑв. вӑтӑр ~ тут. утыз; —»— шщ «долгий»«чӑв. вӑрах ^тут. озак; —» — игип «длинный, долгий»~чӑв. вӑрӑм~тут. озын; —» — б£йг, бкйг «вол, бык»^чӑв. вӑкӑр~тут. угез; —»— 02, 66 «оердцевина, нутро»«чӑв. вар; —»— бг «долина, нроход между горами»~чӑв. вар «лог,
дол; овраг, глубокое сухое русло ручья»;
— » — ц&г «гусь»^*ор||*1/р»тут. каз;
— *— Яа21 «брюшной конский жир и кушанье из него»«
чӑв. юр-вар, монг. дагЫт) «ВаисМеШ (ыгӑ ӑаз ВиШх (?) — Ыт) (?) шсМ егк1ӑг*. — Роег£ег, ТМЕЫ I, 3. 94). тут. казан «котел»^чӑв. хуран, хоран; ав- тер. цгг «девочка, девушка, незамужняя женщина» ~ ^ чӑв. хӗр, ггут. кыз;
^»— ^1211 «красный»^чӑв. хӗрлӗ ~тут. кызыл;
—»— ц&уап, цХгуап «с&упиться, жӑднйчать» ^чӑв. хӗр-хен~туг. кызган;
—»— ^апӑиг «бобр»~чӑв. хӑнтӑр;
—»— зау12 «жевательная смола, камедь» ^чав. сухӑр% I
сохӑр ~тут. сагыз; тУт. саз «болото»«чӑв. шур, шор; ав* тӗр. зеЩг «восемь»»чӑв. сакӑр (саккӑр) ~<тут. сигез; —» — 812 «вы»~чӑв. сер, эаир, эсӗр~тут, сез; —»_ 812- «просачиваться, сочцться»»чӑв. сӑрӑх^у сарк;
в. тӗр. 8Й- «таять, плавиться» ^чӑв. шӑр(ат), шӑр(ан); IIЗи2- «очищать, процеживать» ~чӑв. сӗр ~тут. сез; 812, -812, -виг, -виг, -заг, -зӑг^чӑв. -сӑр (сӗр)~яут. -сыз (-сез); ^12312 «отсутствие дочери или девуш-ки» ~ чӑв. хӗрсӗр; когвйг «слепой» ~ чӑв. куҫсӑр, коҫсӑр; ^апа1в12 «бескрылый» ~ чӑв. ҫунатсӑр, ҫонатсӑр т. ыг. те.
—»— -Ьег- «бежать, убегать»~чӑв. тар;
—»— Иъ- «ставить в ряд; нанизывать» ~ чӑв. гир~
тут. тез;
— »— Иг «колено» —чӑв.' чӗр(куҫҫи)~тут. тез;
—»— Ъо^иг «девять», 1о^из ~ чӑв. тӑхӑр (тӑххӑр)~ тут. тугыз;
—»— ШШя- (<1дН- «окуривагь, воскурять, сжигать блӑ-говония» «окуривать» — чӑв. тӗтӗр- (<тӗт~ӗр) «1(1»; тут. тыгыз «тугой, тесный, стесненный; туго, тесно,
ллотно» ~чӑв. тӑвӑр; чӑв. тӑкӑс<тут. тыгыз; ав. тӗр, Ьиг «соль»^чӑв. тӑеар^тут. тоз;
»— 1й% «ровный, ллоский» ~чӑв. гӳ/?ӗ, тур~гтут. тез
«прямой»;
»— й2ӑт]й «стремя»^чӑв. йӑрана ~ тут. езэцге.
1. 2. Ротациам тӗрӗк чӗлхисенчи -ӑ- ~ -б->-2-—-у~ -г-сасӑсен ылмашӑвепе те тачӑ ҫыхӑннӑ. Анчах та авалхи тӗ-рӗк ҫырӑвӗнчи сӑмахсем* хушпганче ни -сӑмах варринче, ни сӑмах вӗҫӗнче <1, б, ] сасӑсем вырӑнӗнче г саҫӑллӑ сӑмах ҫук, Ун пек сӑмахсем чӑваш чӗлхинче кӑна. Г. Рамстедт шухӑшӗпе, чӑваш чӗлхинче -6- спирантран авалах т- сасӑ пулса кайнӑ {Кате^ей* ЕА8 I, 8. 87). ав. тӗр. айад «нога»^а6ая, аза^^чӑв. ура, ора; —»— ас1т", абш- «изменяться, исправляться, протрез-вляться» «тут. айк^чӑв. урӑл, орӑл;
—»— асГта (<перс. <Ц!^') «пятница»^тут. атна~ пушк. абна кыпч. а)па (ППВ III, 353)~чӑв. эрне, ар«л>мар. арня, удм. арня;
_»— ей^и — е6§й«е^й «хороший, добрый»—чӑв. ырӑ;
_»— 12- «посылать, распускать»^чӑв. яр;
._Мид «священный»^чӑв. йӗрӗх;
_- ^айау, ^абау, ^а^ау ♦пеший»^чӑв. ҫуран, ҫоран;
кй(1ӑ§и, кйбӑ^и «зять» «туркм. §Уеу, кбгекеп, монг. кйгекеп (МалПДП, 397)«*чӑв. кӗр§;
ойип-, обип «лробужда»гься, просыпаться» ^тут. ыдн^чӑв. вӑран;
ав..тӗр. дайуи« дабуи~да]уи «печаль, горе, скорбь» Й чӑв. хӗрху;
—»— да<11Т)-даб^~яаДг1-«береэа»^чӑв. лгг//?а«, ^сорйк; —»— яШу~яШу^яи<1иу««край, граница», «берег»^ чӑв. хӗрӗ, хӗрри;
» — ^оӑ-~чоЬ~^о}~«кл&сть, бросить, покидатъ, оста-
витьи^чӑв. хур, хор; —»— виӑ-, зий-, зцб- «плевать, харкать»~чӑв. сорЦсур; —»— зМ~81б-~«мочиться»~чӑв. шӑр; —»— Ш-~ Ш-~Й1-~«задерживать, удерживать; ограни-
чивать, останавливать, лрелятствовать; мешать—
чӑв. чар;
—»— 1ос1- ~ 1о6- ~ Ьоу Ф 1ог- ~ « насыщаться » чӑв. тӑран; —».— йисЬш «имя собст. и (титул» ~*;и6ип «рӑспоряди-тель; тот, кто распределяет в селении воду в ары-ках»~чӑв. тӑрӑн.
Авалхи тата хальхи тӗрӗк чӗлхйсенче тӗл пулакаи ӑъЬ*} сасӑсем хӑшпӗр чӑваш сӑмахӗсенче пачах ҫухалнӑ: ав. тӗр. дийгиҫ «хвост»~тут. койрык^чав. хуре «М»; ав. тӗр. дайш^абгп^аДп «отец жены, тесть»~ чӑв. хонь Ц хунь «1(1».
Тйпӗр чух авӑлхи тӗрӗк чӗлхинчи <1~6 — з сасӑсен йӗрӗ те чӑваш сӑмахӗсенче уҫҫӑнах палӑрать: вьгрӑнти калаҫу-сенче хӗвре(<*к?йрӑк) «хвост» (АшмСл XVII, 14); хуйнӑм, хуйньӑм (хуй(ӑ)н+ӑм<*кайӑн) «тесть» (АшмСЛ XVI, 142).
1. 3. Авалхи тӗрӗк.чӗлхинчи ӑ(6) сасӑ тата ак хӑҫан г сасса тӳрре килет:
.а) япада ячӗ е глагол'р^=гЛ л (=1), н (=п) сасӑпа пӑтет пулсан, авалхи тӗрӗк чӗлхинчи й (6) сасӑ вырӑн, ггуху паде-жӗсенче тата пӗр хут пулса иртнӗ вӑхӑтӑн 1-мӗшпе 2-мӗш сӑлачӗсенче улшӑймасть:
выр. пад. вӑрманта ял-та утар-та
тух. пад. вӑрман-тан ял-тан утар-тан
1-мӗш сӑпат кан-т-ӑм ил-т-ӗм кур-т-ӑм
2-мӗш сӑпат кан-т-ӑн ил-т-ӗн кур-т-ӑн
Асӑннӑ сасӑпа пӗтекен глаголсем 3-мӗш сӑпа/гра
ӑЦ=0'2?) оасӑ йышӑнаҫҫӗ: кан-ч-ӗ, кур-чӗ, ил-ч-ӗ.
б) ялала ячӗ е глагол ытти хупӑ е уҫӑ сасӑпа лӗтет пул-
сан авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ(Ь) сасӑ туху, вырӑн падежӗ-сенче тата лӗр хут пулса иртнӗ вахӑл-ӑн кирек хӑш сӑла-тӗнче те ротаци тӑвать, урӑхла каласан, р(~г) сасӑ ларать;
74
Ьр пад. пуҫ-ра улах-ра ут-ра хущ-ра
пад- пуҫ-ран улӑх-ран ут-ран хула-ран
сӑпат тг уҫ-р-ам улах-р-ам ут-р-ам пуҫла-р-ам
§.мӗш
вмӗш сӑпа1г пуҫ-р-ан улах-р-ан ут-р-ӑн пуҫла-р-ӑн Ё^ӗш сӑпат пуҫ-р-ӗ улӑх-р-ӗ ут-р-ӗ пуҫла-р-ӗ
Асӑрхаттару: авалхи (тӗрӗк ҫырӑвӗнче вырӑн падежӗнчи вдала ячӗсем -ӑа (-ӑӑ), Ш, туху падежӗнче -ӑап (-ӑӑп), -Ып, яртнӗ вӑхӑтри глаголсем пур сӑпатра та -I-, -ӑ- аффикссем
Еппӑнаҫҫӗ. 1. 4. Чӑвашпа монгол чӗлхисенчи р (=г) сасӑ ытти тӗ-к чӗлхисенчи з(=г) сасса тӳрре килет терӗмӗр. Аялти ҫӗслӗхсем витӗр чӑваш, монгол тагга тунгус-манъчжур чӗл-'-дасенчи ротацизм, ытти тӗрӗк чӗлхисенчи зетацизм курӑ-нать:
чӑв. аран (аран)^жокт. агах «едва» ((ВлСГМЯ, 361;
Кӑз БГОПЬ, 23); — ав. тӗр. аг «мало, немного»; —»— йер~монг. хга- «делать борозды сохой», резать»,
1г «лезвие» (ИРАН VI серия, №№1—5, с. 32); —
ав. тӗр. 12 «след»;
— »— яӗрлӗ^ҫыру-монг. *^!гауа>кггауа «заря», «крас-
ная заря» (ВлСГМЯ, 172); — ав. тӗр. «крас-
ный»;
— »— пӑру ~ ҫыру-монг. Ыгауи >халха-монг. б*ӑру-— бхру
« те л енок на втором году» (ВлСГМЯ, 178)Щ бурят. буру «теленок» ;—ав. ггӗр. Ьигау, Ьигауи «те-ленок»;
— »— мӑйра, мӑйрака~монг. тй§ ӗгезйп, Ьй£ӗге8йп~
калм. тбгап «Кпогре1»~тунг. тщгӑ (Кӑа Е^ПЬ.,
о
347); —ав. тӗр пшт)й2, тгг)12, тйдйг, тй}йх «рог животного»;
— » — йӗкӗр^ ҫыру-монг. екеп, 1кег1, 1кеге ^ халха-монг.
хххӗр (ВлСГМЯ, 150, 370); калм. икр «близнецы, двойня»; — ав. тӗр. еЫг «близнецы»; —»— вар «середина», «центр», «сердцевина»; «желудок, живот»~монг. ого «Неггайег», Аог1е, <1аз 1ппеге», бго «Вгиз1, 1ппегез»— тунг. иг «Ма^еп» /(Еӑз ЕУ?Ъ 376); — ав. тӗр. 6г <«сӗрдцевина, нутро»;
— » — вӑкӑр ҫыру-монг.. йкег « бык, корова » (ВлСГМЯ,
322) ^халха-монг. ухэр «крупный рогатый скот» ^ бурят. укэр, ухер, ухурытуяг. укур «бык, вол»; — ав. тӗр. одйъ «бык, вол»; —»— хуран, хоран&моиг. яагшп «Кеззе1» ^=?,ытти 1тӗр. казан «котел»<*кагуап |(<кӑгуап) (Кӑз Е\УЬ, 243);
— ,>— шур> шор~щщ> 81£ет «8цтр£, ЬеЬт» (КӗЬщеЙ!
XIV, 242), — ытти тӗрӗк чӗлхисенче саз;
№*«нру-к<шг. дги- «очертить, проводить Й
ЗУР- ||*! ^НРУ-Ойрат.
лар-калм., бур. бер «затвердение на теле (от
УДара); — ав. тӗр. Ьег «железа, бубон»;
вӑрӑм (<вӑр-ӑм)^монг. цг-*и «1ап£», што. Ьиг-к (-£ш!иг, £иг!и<риг-*и), | калм. и*ц (Кӑз ЕШ, 518); — ав. тӗр. игип «длинный», «долгий»;
юр-вар«монг. ^атЪщ «ВаискСеи» — ав. тӗр. цмЗ «брюшноӑ жир и кушанье из него»; монг. кагЫт), агЫт) (ВаисЬ£еМ», тунг. ка1Ыт) «Ге^роЫег ип*ег-Ьа1Ь <1ег Вгизи, кор. кагЫ, ка1Ы § «пЬз» (Каз ШЪ, 243);
-сӑр -сер^монг. -заг, -зег «без-..., без» бШвшпзег «не умерший с голоду (<б1йзи-т «голод»), и^ш-эаг «неожиданный» (<и^а- «умегь, понимать»), эапатзаг «нечаянный, намеренный» (<запа- «ду-мать» т. ыт. те. (РамАЯ, 214—15); ҫыру-монг. ке^й+зег «бездетная» (<ҫыру-монг. кей, халха-монг. хуу *сын, мальчик», ҫыру-монг. кейкеп, халха-монг. хуухэн «девушка, дитя») (ВлСГМЯ, 256); ав. тер. -8x2, -812, *гй, -вйг, -ва2, -ваг (ИРЛТЯ, 90; Котвич, 133 пӑхӑр).
пыр~тт. Ьо'ог1а<ито. *Ьоуог1а «йеп На1з аЬзсЬ-пек1еп», Ьиг. Ьбг1о- «диӑ1еп»-йзсЬ. р1г «КеЫе», АТ Ьоуиг «КеЫе» (Рорре УОА8). Ку сӑмах пир-ки тата Кӑв ЕТСЪ, 78 пӑхӑр.
- хор\\хур-маньчж. ^аги «зсЬ\^ап», эвенк. гӑрэ «со-ва», «филин», «лебедь», нег. гайа (<*гӑра) «сова», *филин», эвен. гарансГга «фольклор. название огромной птицы», ульч. гоара «лебедь» т. ыт. те. (ОСЛАЯ, 6) — ав. тӗр. даг «гусь» ;
■ пар-монг. Ьигит «Вгие^гискег, КоЬгискег (Еатв1еӑЬ сТВГОи XXXVIII, 33). Ку сахӑр пирки ҫапла калани пур: «Кусочки льдистого сахара. Он добывался в Индии и Египте из еахарного тростника, был про-зрачный, желггого цвета, . имел кристаллическую форму» (В. Ян, Чинхисхан. Батый. М., 1970, с. 377)— ав. тӗр. Ьиг «лед»;
- чӗр-: чӗркуҫҫи-ыпымот. М Турий «голен„ ще» (КрМ-РСл., 222) 1 1 Ц | ,к0лено»;
^_ царана^монг. с!йгй£е «еЫег»~халха-монг. ӑого^ бурят. ййгб, ӑйте (ОотЪ К8г XIII); —ав. тӗр. йзӑг/й «отремя»;
„»_ ҫур |(рор^ҫыру-монг.. П1га1 (<*шга1) «новорожден-
ный, новый, свежий, только что родившийся»
(ВлСГМЯ, 145); маньчж. тагуип, пцагхгт «новый, свежий, зеленый» (ИРАН, VI серия, 32)^бур. на-
рай, нарайхан «новорожденный, свежий, 7 моло-
дой»; —ав. тӗр. )&ъ «весна» (алтай, *п>тӗр. ')>
чӑв, ҫ С=§Л
Юлашки сӑмах ҫинче тӗплӗнрех чарӑнса тӑрӑпӑр.
Чӑваш, монгол, тунгус-маньчжур тагга корея чӗлхисен-чи рстацизм ытти тӗрӗк чӗлхисенчи зетацизма тӳрре кил-нине Е. Д. Поливанов ҫапла ӑнлантарать: «Узбекла ]эг |«лето», казакла гаг ^Ц>, туркменла за: о ^Ь, якутла ва:з «веена», чӑвашла ӑиг «весна» сӑмахсен авалхи фор-мине ҫапла палӑртма пулать: 1) тӗрӗк чӗлхисене ансӑррӑн пӑхсан (чӑваш чӗлхине кӗртмесӗр [якут чӗлхине шута ил-се]), пирвайхи форма *]а:г пулнине тавҫӑрма пулать. Сасӑсен а*таланӑвне пула, ҫак формӑран ыттисем йӗркеленсе кайнӑ. Сасӑсем тӗрлӗ тӗрӗк чӗлхисенче ҫапла йӗркеленсе пынӑ: узбек (Ташкент) чӗлхинче *а:—*а—о; казах чӗлхин-че*]—+ сГг —>г,а:—*а; туркмен чӗлхинче 2-^*8; якут чӗлхинче *]->$, 2->в; 2) чӑваш чӗлхине тшпкӗрсеи, пуҫламӑш форма *]а:г евӗрлӗ пулнине тавҫӑрма пулать. Са-сӑсен ылмашӑвне пула (*] чӑв. з, *а:-> чӑв. и е, те-пӗр диалектра, -о), ҫак формӑран хальхи чӑвӑш сӑмахӗ аталаннӑ. Ҫак икӗ форма (*)а:2 тата *ла:г) хӑй вӑхӑюӑяче тата ватӑрах формӑран аталанса кайни палӑрать, вӑл фор-ма *па:г2 е *па:г2 евӗрлӗ илтӗннӗ лулмалла. Ҫак чи пир-вайхи сӑмах кӳлепинчи *г2 символ хӑйне уйрӑм сӑн-сӑдаг-лӑ г сасса палӑртать»1 (ПолВЯ, 37).
Г. Дерфер шухӑшӗпе, Г. Рамстедтпа Н. Прцце илсе кӑтартнӑ тӗслӗхсем (монг. б!1ауш1=игӗр. *ай, ҫавӑн пекех
1 Тӗрӗк (тӑп тӑрӗкЧ-чӑваш чӗлхисем) сӑмахӗсеке кана тишкерсеы, ку сӑмахӑн авалхи кӳлепиие *;а:г евӗрлӗ куратаӑр; аячах та инҫетри хурӑнташлӑхл! чӗлхесене явӑҫтарса тишкерни сӑмах пуҫламӑшенчи *) сасӑ *й сасӑран аталаннине. палӑртать; сӑмахраи, корей [плгага «летоИ. маньчжур [пУагхип *свежий, эеленый.1
тата
монгол
п11ш ««оворожденный» чӗлхнсенчи хурӑн-

• " танл*штарӐР (ПолВЯ, 37 сноска). (Ку сӑмахсен ху-

• ташлӑ сӑмахсе?щ тӗПлӗнрех ПОАЯ, 79-—80 с. вуласа пӗлме пулать.— рӑвташлӑхӗ пирки
Ред.).
77
V :)Ж-:
монг. щи=тӗр. уаг, монг. шт==,тӗр. уаг) шанчӑклах мар
иккен. {Ооег^ег ТМЕЫ Вӑ. I, 99). Вӑл тӗрӗк чӗлхиоен лир вайхи тацхӑрӗнче (цп ¥тйШ.) г>г <(>монг. з), 1>з сосӑсен куҫӑмне йышӑнмасть, анчах та сӗм авалхи тӗрӗк чӗлхинче (ИгШ) ку куҫӑм пулнипе пулманнине татса пама май ҫук, тесе шутлаяъ. фоег£ег ТМЕЫ Вӑ. I, 99, 103). чӑв. пӑвӑрлӑ || пурлӑ \\ пӑрлӑ~ҫ.-монг. Ьиуига1 ~ Ьиуиги1 «серый, седой, чалый»||монгм бур. буурал «седой, чалый (о масти)» (ТМС, 114), ҫ.-монг. Ьоги «серый, , прбстой» || монг. бор «сивый, серый, проогой \\ бур. боро «серый, сивый»; —ав. тӗр. Ъог «серый> (ТМС I, 96); та/га Рорре УОА8, 81. 1. 5. Ротацизм текен пулӑма тата тепӗр чӗлхере, венгр чӗлхинче, курма пулать. Авалхи пӑлхар-чӑваш сӑмахӗсем венгр чӗлхине IX ӗмӗрчченех кӗрсе юлнӑ. Тӗслӗхсем: чӑв. вӑкӑр \ (~монг. йкег)>венг. бкбг—ав. тӗр. 6§пг «бык, вол»;
—»— йӗкӗр (-монг. екеп, 1кеп, 1кеге)>венг. 1кег; —
ав. тӗр ек12 «близнецы, двойня»; —»— пӑру (^монг. Ыгауи)>венг. Ъог}й; — ав. тӗр. Ъигау,
Ьигауи «теленок»; —»— чӗр(куҫҫи) (~монг. турий «голенище»)>венг. Ъег(ӑ);
—ав. тӗр. йя «колено»; —»— хуран || хоран Щ монг. даги-т (Кӑз Е\#Ъ, 243) ~ ?
венг. Ьагап^ «колокольчик, бубен» — тюрк. казан
«котел»;
—»— ҫыр (~мош\/- дги)>венг. /г; —ав. тӗр. )ъг «писать»;
—»— шур ((^монг, загик «тагс, Не, гӗвЫи» К8г XIII 10), %рг «БитрГ, ЬеЪт» (К8г XIV, 242)>венг. зӑг «грязь, слякогь»; —тут. саз «болото». Эпир кунта венгр чӗлхине кӗнӗ монгол сӑнлӑ сӑмахсем илсе кӑтартрӑмӑр. Вӗсен фонетикӑ сӑн-сӑпачӗ чӑваш сӑма-хӗсене ҫывӑх тӑнинчен нимӗн иккӗленмелли те ҫук. Мӗнле майпа-ха ^онгол сӑмахӗсем венгр чӗлхине пырса кӗме пул-тарнӑ, тесе ыйтма пулать. Бернград Мункачи ҫырнӑ тӑрӑх, монголсемпе венгрсем пӗр-пӗринпе тӳрӗ ҫыхӑну тытман, анчах та венгр чӗлхинчи монгол сӑмахӗсем чӑваш сӑнлӑ тӗрӗк чӗлхи урлӑ кӗрсе юлнӑ. Ҫавӑн пек чӗлхе хунн чӗлхи кӑна пулма пултарнӑ, тет Мункачи1.
Паллах ӗнтӗ, хунсемпе монгол ӑрӑвӗсем хушшинче пи-рӗн эра пуҫланичченех кӳршӗллӗ ҫыхӑнусем пулнӑ, ӑна пу-ла ҫав чӗлхесенче сӑмах пару-илӗвӗ те пулма пултарнӑ
1 В. Мипкӑсв!, НиптвсЪе ЗргасЬаепктаМег Щ Ип*аг1всЬеп ша- тт 78. 88. 193, 196. ' Щ Щ
нчах та венгр чӗлхине кӗнӗ монгол сӑмахӗсеце авалхи чӑ-тш сӑмахесенчен нимпе уйӑрса илме те ҫук, мӗншӗн ггесен монголпа чӑваш чӗлхин иккӗшин те пӗр паллӑ пур. Ку — ротацизм.
Золтан Гомбоц каланӑ тӑрӑх, венгр чӗлхине кӗнӗ мон-гол сӑмахӗсен сӑнне монголгаа авалхи пӑлхар чӗлхисем хушшинчи ҫыхӑнусене шута илсе кӑна, урӑхла каласан, монголца авалхи пӑлхар (тата чӑваш) чӗлхисенчи парциӑл-лӑ пӗрпеклӗхӗсем ытти тӗрӗк чӗлхисенчи сӑмахсенчен уй-рӑлса тӑнине шута илсе кӑна ӑнланма пулать, тет (ОотЬ рЗРОи XXX, 34).
Иосйф Буденц тӗрӗк чӗлЗсипе венгр чӗлхи хушшинче шӑванлӑх пур-и е ҫук-и тесе тавлашнӑ вӑхӑтра питӗ тӗрӗс каланӑ: «Венгр чӗлхине кӗнӗ аралхи тӗрӗк сӑмахӗсен фо-нетика сӑи-сӑпачӗ ҫине пӑхсан, вӗсем чӑваш чӗлхинчен кӑ-яа кӗнӗ теме кулать», — тет вӑл (<1о8е£ Вийепх ^уК X, 133).
Золгган Гомбоц венгр чӗлхине тӗрӗк сӑмахӗсем хазар-семпе венгрсен хушшинчи ҫыхӑнусем пуҫланиччен, VIII ӗмӗрчченех, кӗрсе юлнӑ, ггесе ҫырат Апла пулсан, венгр чӗлхине чӑваш сӑнлӑ авалхи тӗрӗк сӑмахӗсене кӗртсе яра-кан халӑх Атӑл пӑлхарӗсем пулнӑ, тет малалла (вотЬ М8РОи XIII, 201; К8г XIII, 13).
1. 6. Ротацизм паллисем XII—XIV ӗмӗрсенчи Атӑл пӑл-харӗсен вилгапри палӑкӗсем ҫинче юлнӑ сӑмахсенче те аван курӑнаҫҫӗ. Темиҫе ҫӗр ҫул хушши тӗрлӗ масарсем ҫинче выртнӑ чул палӑкӗсем ҫилпе, ҫумӑрпа пӑсӑлма та ӗлкӗрнӗ, анчах та нумай палӑк ҫинче пире интереслентерекен рата-цизм йӗрне курма пулать. Ҫак палӑксем ҫинчи сӑмахсене малтанласа питӗ пӑсса вуланӑ, унта чӑваш сӑмахӗсем пур-;ри ҫинчен никам та шухӑшламан. Чӑвашсенисторийӗ пул-ман, пулас та ҫук, тенӗ шовинистсем *— карма ҫӑварсем. Вӗсем хыҫҫӑн кайса, айван ученӑйсем те ҫавнах пенӗ. Шел пулсан (га", хӑшпӗр историксем халӗ те чӑвашсем пӑлхарсем
Г" шр, вӗсея чӗлхи те пӑлхарла мар ггеме пӑхаҫҫӗ. Пӑлхар палӑкӗсем пирки Хусейн Фейзханов1, Н, И. Иль-минский2, В. В. Радлов3, Н. И. Ашкарин4, Н. Ф, Катанов5,
1 Фейзханов Хусейн. Т1ри надгробных булгарских
|1СИ. — «Иавестия Имл. Археол. общеютва». Том IV. СПб., 1863, с. 404.
2 Ильмянский Н. И. О фоветичеокях отношениях между чу-вашским и тюрюским языками.— «ИИАО». Том V, СЛб^ 1865.
3 КӑсПоМ \У. АШйгЫвсЬе З^иЙхеп VII. Ше аНеп ТОгкзргасЬеп |ип<1 ӑ!е ЦргасЬе с!ог ТзсЬи^азсЬеп. Архив АН СССР, фонд 177, опись |
Ш 30, с. 6—7.
4 Ашмарин Н. И. Булгары и чуваши. Каэань, 1902.
5 К а т а я о в Н. Ф. Чувашские елова в булгарских и татарских ламятниках. Каэань, 1920.
78
А. Н. Самойлович6, В. Г. Егоров?, Г. В. Юсупов5, Ф С Ха кимзянов9 т. ыт. те ҫырнӑ. ' а*
Пӑлхар палӑкӗсем ҫинчен калаҫнӑ май С. Е. Малов10 профессор ятне те манмалла мар. Н. Ф. Катанов профессо-рӑн ♦Чувашские слова в болгарских и татарских памятни-ках» ятлӑ брошюринӗ тишкерсе тухнӑ май, С. Е. Малов нумай ҫӗнӗ шухӑш калать, пӑлхар лалӑкӗсене вуланӑ тата тӗпченӗ ытти чӗлхеҫӗсемпе историксен ячӗсене тивӗҫлнпе асӑнать: Шигабу-д-дин Марджани, Г. Н. Ахмаров т. ыт. те,
Пӑлхар сӑмахӗсене хальхи чӑваш тата тутар чӗлхинчи сӑмахсемпе танлаштарса пӑхсан, ак мӗн куратпӑр:
Пӑлх. _/ (=р)~чав. р~тут. з(~ ^); —»— скр>чӑв. сакӑр ~тут. сигез; —» — ^уъЪ>1 у*Ь> тхр>чӑв. тӑхӑр~тут. тугыз; —»— втр>чӑв. вӑтӑр~ тут. утыз;
—»— 1 жр >чӑв. ҫӗр~\тут. йез;
—»— _ хдр>чӑв. хӗр~туг. кыз; —»— арни >чӑв. эрне~тут. атна.
1. 7. Рогацизм пулӑмне мари, удмурт, мордва чӗлхисене кӗнӗ чылай чӑваш сӑмахӗсенче курма пулать. Вӗсем те ҫамрӑк йышӑнусем марри паллах;
чӑв. йӑран>туҫи мари йыран,Шудм. йыранг; тут,
ызан «борозда»; —»— ҫӑра>туҫи мари сыра, хӗвелтух. мар. сура; Щ
тут. йозак «замок»; —»— ҫыр>ауҫи мари сир(ащ), улӑх мари сер(аш); тут.
яз «писать»; —»— адр>ӳдм. быр; —тут. боз «лед»; —»— пултӑр>удм. булдыр; —тут. балдыз «младший
брат моей жены»;
—»—~ уяр, ойар>ыккша аера; — тут. аяз «вӗдро» т. ыт. те.
6 Сакойлович А. Н. Турун-тудун (еще один дример турко-болгарского ротацизма) «Сборник музея антропологии и этнографии... лри Роесийской АН». Том. V, вьш. 1, Петроград, 1918, с. 395—397.
7 Ег ор ов В. Г. Современный чувашокий литературный язык в сра внительно-историческом освещении. Чебоксарьг, 1954, с. 37—39.
3 Ю с у п о в Г. В. Введение в булгаро-татарскую элиграфику. М. Л., 1960.
9 Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. М„ 1978.
,0 Известия Северо-восточиого археологического и этнографическо1-го иметитута я г. Казани. Том II, Кааань, 1921, с. 129—133.
Ю
I 1 8 Ротацизм пирки паянхи кунчченех тавлашу пы-ть Пӗрисем г сасӑран г сасӑ, теприсем г сасӑран г сасӑ £лса кайнӑ, теҫҫӗ. В. В. Радлов (Яаӑ1оН РЬопейк, (189, 190), 3. Гомбоц (ОотЬ М8ГОи XXX, 8. 177—179), Сегеля (Е. 8еШӑ ШК II) т. ыт. те каланӑ тӑрӑх, чӑваш Шхинчи г сасӑ г сасӑран пулса кайнӑ. Чӑнах та, тӗрек 0р чӗлхесен историйӗнче ҫакӑн пек прецедент пулнӑ. Самахран, пирен эра умӗнхи IV ӗмӗрте латин чӗлхинчи цяӑравлӑ г оасӑ г сасса куҫнӑ; пита8101>нитепо (Ҫакӑн 0*к куҫӑм хыҫҫӑн «дзета» саспалли тек кирлӗ пулман, ун яьгрӑнне вара «сигма» лартнӑ)1; ез-зе «быть», анчах та; |егаш<*е8-а-т2.
^ Латин чӗлхинче в сасӑ г саоса куҫнине Фердиианд де й>ссюр санскритла }апаз, латинла £епив, грекла §ӗпоз сӑ-аахеен парадигмине таялаштарса ӑнлавгарнӑ: |дт. £епие, ^епепв, #епеге, ^епега, £епегит т. ыт. те. грек. £ӗпоз, ӗ"ӗпео8, &ӗпе1, ^ӗпеа, #епӗоп т. ыт. те. санскр. дапаз, ]апаваз, ^апав!, )апавви, ]апавӑт яг. ыт. те.
«Санскритла ]апав сӑмаха пуҫламӑш форма тееен, икӑ уҫа сасӑ хушшинчи грекла а сасӑ тухса ӳкнине тага латин-ла в сасӑ ҫав позицирех г сасса куҫнине шанма пулать»,— Згесе ҫырать аслӑ чӗлхеҫӗ. (Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. Мм 1977, с. 40—41).
Пирвайхи 5 сасӑ г сасса куҫса кайни ытти индоевропа §чӗлхисенче те тӗл пулать. Ҫак явлени уйрӑмӑх герман чӗл-|хисенче лайӑх палӑрать. «Индоевропа чӗлхинчи $ сасӑран |аталаннӑ янӑравлӑ 8 каярахпа нимӗҫ чӗлхинче г сасса куҫ-[са кайнӑ», — тесе ҫырать кун пирки А. Бах германист. Вӑл тӗслӗхсем те илсе парать: егкогеп и егЫезеп, Гпегеп и Ргов!;, уегИегеп и Уег1ив^ (А. Б а х. История немецкого язы-ка. М., 1956, с. 35, § 29). Тӗслӗхсене татах хушма пулать: готск, 1 шаиа — д.-в.-нем. .тӗга «теЬг» (англ. тоге); готск. ЬаИга — д.-в,-нем. Ьеггег (англ. Ьеег); готск. Шив— д.-в.-нем. йог «Т1ег» т. ыт. те. (Жирмунский В. М. Ястория немецкого языка. М., 1948, § 32, с. 145).
Анчах та индоевропа чӗлхисемшӗн характерлӑ сасӑ ылмашӑвӗн законӗсене тӗрӗк фонетики агаланӑвӗшӗн ҫапла халлӗнех йышӑнма нимӗнле сӑлтав та ҫук. Тӗрӗк чӗлхисем индоевропа чӗлхисенчен урӑхларах ҫулпа аталанса пынӑ^
Г. И. Рамстедт монгол чӗлхипе чӑваш чӗлхи хушшинче Йпугӗнле ҫыхӑну та пулман, тет.«Анчах 1тӑ, чӗлхе факчӗсем Йсниле, Г. Рамстедт каярахпа алтай чӗлхисен хурӑнташлӑх-не йышӑнас ҫул ҫине тӑнӑ»,— тесе.ҫырать Аалто Раӳд
т р и н В. А. Возникновение и раэвит
письма,
1 Ис
I 8з Пиэани В. Этимология. М., 1966, с. 31, 88, 100.
1207
М., 1965,
81
«0. <Т. Ватв^еҫН апй А1£а1с 1лп§*изЦс8» статьяра. (СА«Г ШезЬаДеп, 1975, уо1. 19, № 3, с. 161—193). Мӗнле пулсан та, Г, И. Рамстедт монгол сӑмахӗсенчи г сасӑ ыгги тӗрӗк чӗлхисенчи г сасса тӳрре килнине йышӑнать, анчах г сасӑ-ран т сасӑ мар, ҫемҫе *.г сасӑран г сасӑ пулса кайнӑ, тет (Катз* 18Г0.и XXX VIII, §§ 33, 36).
Г. И. Рамсгедт кӑна мар, — тег А. М. Щербак, — ытги нумай тӗпчевҫӗсем те сӗм авалхи тӗрӗк чӗлхинче хытӑ ига-та ҫемҫе р, л оасӑсен оппозицине реконструкцилеҫҫӗ: *р/р', *л!*л'. Хӑйсея шухашне вӗсем хальхи чӑваш чӗлхинче ыт-ти тӗрӗк чӗлхисенчи р, л саеӑсене тӳр килекен р, л сасӑ? семпе пӗрлех ытти тӗрӗк чӗлхисенчи з, ш сасӑсене тӳр ки- * лекен р тата л сасӑсем пуррипе ҫирӗплетме пӑхаҫҫӗ. Ку
теорн пур тӗрӗк чӗлхисенче те тӗл пулакан р, л сасӑеем ^мгата § сасӑсемлӗ формӑсем пурринчен «зетацизмпа» авалах ҫавӑн пек илтӗннӗ, анчах та чӑваш чӗлхяйче тӗл усигмотизм» тӗрӗк тапхӑрӗ иртнӗ хыҫҫӑн та пӑч-лулакан ҫав сонантсемех уйрӑм йышши *р', *л' сасӑсенчен шач тӗл пулни курӑнать. (РЖ. Языкознание, № 3, 1976, аталанса кайнӑ, тесе вӗрентет (Щерб СФТЯ, 84). с. 296. КезеагсЬез щ АНак 1ап£цаде5. А11аШ1с 'сопГ. Не1ӑ гк
Н; Н. Поппе шухӑшӗпе, сӗм авалхи тӗрӗк чӗлхтче 5ге§ес1, Ащ. 22-28, 1971. Еӑ. Ъу I. Ы (праязык) ҫемҫе *гсасӑ мар, чех чӗлхинчи г евӗрлӗ хупӑ 1975. 338 р.)
V хьвгса ларнӑ та малалла аталанман, танлашта-др? полякла па ӑког£е9 чехла па йуоге «на дворе, на ули-\е> Словак чӗлхинче г сасӑ сыхланса юляӑ...» (Серебр ЮК, 130)*.
Т. Текин тӗрӗк чӗлхисен историйӗнче «зетацизм* (урӑх-% *т2 сасӑ г сасса куҫни) та^та «сигматизм» (урӑхла *12 деӑ з сӑсса куҫни) явленийӗсем кӑна пулнӑ, «ротацизмпа» .ламбдаизм» явленийӗсем пулман, тесе ҫырать. «Зетацизм» гата «сигматизм» явленийӗсем сӗм авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен яетмӗшӗнче кӑна пулнӑ, ытгги вырӑноенче (анлаутпа инла-ррщ ҫак сасӑсем (*г2 тата *12), хӑйсен уйрӑмлӑхӗсеяе ҫу-штса, «ахаль йышши» гх тата V саеӑсемпе пӗрлешсе кайяӑ. [ӑмах- веҫӗнчи т тата / сасӑллӑ формӑсемпе ылмашакан
щеМ. Вр., Акаӑ. Шӑо,
саса пулна, ҫав сасаран вара г саса пулса каина (ИРАН, VI серия, №№ 1—5, с. 31; Рорре УОА8, 78—82).
Турккӑ чӗлхинче -тата Совет Союзӗнчи хӑшпӗр тӗрӗк чӗлхисен диалекчӗсенче сӑмах вӗҫӗнче тӑракан сокорлӑ г (уйрӑмах малти ретри (-палаталлӑ) уҫӑ сасӑсенчен тӑра-кан сӑмахсенче, тӗслӗхрен: ^еИг, §е1тх^Ыг, ҫдг, 6Ьйг, Ьепгег анлаутра е инлаутра тӑракан т сасӑран урӑхларах илтӗнет (танлаштарӑр: 1-гхса, гйг^ӑг, Ыг, егеп, бгпек, бгйтсек). Тӗпчевҫӗсем ҫакна тахҫанах асӑрханӑ, ан-чах та ку пулӑма никам та идентификацилесе тӗпчемен. Тӗплӗ фонетика тӗпчевӗ ҫак сонорлӑ сасӑ чӗгревлӗ умаль-веолярлӑ сонора (=дрожащий передяеальвеолярный сонор-ный) ҫывӑххине палӑртрӗ, фонетистсем вӑлсасса «чехлаг* теҫҫӗ. Ҫакӑ тӗрӗк ротацизмӗн хӑшпӗр ыйтӑвӗсене татса па-ма май парать. Чех чӗлхинчи г сасӑ г ҫемҫелнипе пулса кайнӑ (<г;>*>т), ҫак аталанӑвӑн юлашки сыпӑкӗ г е* сасӑ лулмалла. Ҫакнашкал аталану тӗрӗк чӗлхнсенче те пулма пултарнӑ (танлаштарӑр: §6т- «видеть»~#б2 «глаз», ееппг-♦толстеть»—ает12 «толсгый, тучный»; чӑв. вӑкӑр «вол»4 чур. дкйг т. ыт. те. (Блашкович Й. Тюркологические исследования в Чехословакии. — ВЯ, 1975, М 1, с. 124).
Б. А. Серебренников чехла йщр полякла Г2=ж' сасӑ-сен к^чсҫуднӗ ҫапла ӑнлантарать: «Поляк чӗлхинче XIII ӗмӗр пуҫламӑшӗнче ҫемҫе г сасӑ I* сасӑ урлӑ г сасса кусса кайнӑ. Ҫав тапхӑртах чех челхинче те ҫакнашкал пулӑм
О. Притсак ҫырнӑ тӑрӑх, ротацизмпа ламбдаизм пирки пыракан тавлашу фонетика е фонологи прюблеми мар, мор-Вологи проблеми. Кӗскен каласан, ун шухӑшӗ ҫапла: г сасӑ ҫумне икс морфофонема ҫыпӑҫнӑ хыҫҫӑн г сасӑ пул-са тӑнӑ т + х~г; I сасӑ ҫумне икс морфофонема ҫыпӑҫнӑ хыҫҫӑн -§ сасӑ пулса тӑнӑ: \+% — Ъ.-Икс сасӑ—* умӗнче тӑра-кан I, урӑхла каласан, И- элемент. Ҫашга вара, *г*1>2>2, ш>5>5 сасӑсем пулса кайнӑ (ЦД^Ь, уо1. 35. 8. 344).
Ротацизмпа ламбдаизм пулӑмӗоене чӗлхеҫӗсем пӗрле вӑхаҫҫӗ. Вӗсем ҫинчен ҫыракансем тата нумай: В. Г. Его-ров1, Н. К. Дмитриев2, Ю. Немет3, А. Биишев4, Р. Г. Ах-
пулса иртнӗ. Анчах чех чӗлхинче ҫак пулӑ
м
ынӑкп|

• Чӑваш чӗлхинче те г сасӑ ҫемҫелни тӗл пулать, ҫак пулӑм сӑ-Махри } сасӑ ҫухалнипе ҫыхӑннӑ:

мӑйӑр>мур'Сӑ); сайрӑ^>сар% кайрану>кар'ан, майра>мар'а; $ӑйӑр>хур'(ӑ); уйран>ур'ан т. ыт. те. (Ред. хушни).

• * Т е к и н Т. (Та1а£ Текш (6егке1еу) статьи «Риг^Ьег ей^епсе 1ог В2е1:ас13Ш9 апй «81^шаивт* (р. 275—284) ятлӑ.

1 Егоров В. Г. Введение в 'иэучеяие чувашского языка*. М.,
■930, с. 19—21.
2 Д митриев Н. К. Исследования ло сравшггельноЙ грамматшсе шар-коких языкош, I- М., 1956» с. 326,
3 Кет'е(Ь 3. Ш4 ИхгЫзсЪ-топ^оНвсЪе Нуро&езе. — 20МС XVI, 149—566; ОЬег йеп \1т&ргипе ӑеа У/оПев «ЗсЬатап». — К8г XIV, 240.
4 Бнишев А. *Первячиые» долтие гласные в тюрксних языках, Уфа, 1963, с. 79; Соответсгаие -л/-ш в алтайских языках. — ЧНИИ, XXVIII, Чебаксары, с. 43
46.
82
метьянов5, Б. А. Серебренников6, Л. Лигети7 т. ыт. те.
А. М. Щербак ротацйзм пирки ак мӗн ҫырать: огуз, кыпчак, карлук-уйгур чӗлхисенчи з сасӑ вӑрӑм уҫӑ сасӑ хыҫҫӑн тӑракан с сасӑран пулнӑ; янӑравлӑ з чӑв. р оасса куҫнӑ: вӑрӑм уҫӑ сасӑ + с>з>р. Танлаштарӑр: чӑв. хӗр,
кӑрк. к1з, турк. цНб, акут. К1С т. ыт. те. Чӑвашла л та ҫак-
нашкалах пулнӑ, тет: л(<*ж<*ш). Танлаштӑрӑр: чӑв. пи-лӗк, туркм. бӑш, якут. б1эс т. ыт. те. <Щерб СФТЯ, 55, 84—86). Урӑхла каласан, А. М. Щербак калани те авалхи тӗрӗк чӗлхинчи янӑравлӑ г сасӑран чӑвашла г сасӑ пулнӑ тенинех пӗлггерет.
Анчӑх та чӑваш, монгол, тунгус-маньчжур чӗлхисен-чи ротацизмпа ламбдаизм пирки ҫырнӑ ӗҫсем хушшинче Г. Рамстедт ӗҫӗсем шанчӑклӑ та ӗнентерӳллӗрех.
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи г сасӑран чӑваш чӗлхинчи г сасӑ пулса кайнӑ тени чӑваш чӗлхи ҫамрӑк чӗлхе, вӑл Х-мӗш ӗмӗр хыҫҫӑн ҫеҫ чӑмӑртаннӑ хутӑш чӗлхе тенине пӗлтерет. Апла пулсан, чӑваш чӗлхине ытти тӗрӗк чӗлхи-сенчен уйӑрса тӑракан фонетика паллисем (ротацизмпа ламбдаизм, в-, й-, ҫ- протезӑсем чӑваш вокализмӗпе консо-нантизмӗ ытти тӗрӗк чӗлхисенчи вокализмпа консонантизм системинчен пӑрӑнса кайни, агглютинаци законӗ пӑсӑлни) Х-мӗш ӗмӗр хыҫҫӑн вӑй илнӗ теме пулать,
Эпир маларах чӑваш тата монгол чӗлхисенчи иӗр тӗслӗ сӑмахсене илое кӑтартрӑмӑр, г сасӑран г сасӑ пулса кайнӑ теекенсем кунашкал тӗслӗхоене курман-илтмен мар. Пӗ-леҫҫӗ ун ҫинчен, анчах вӗсем чӑваш тата монгол чӗлхисене пӗрле тытса тӑракан ҫыхха татса пӑрахаҫҫӗ. Мӗншӗн тесен ку гипотеза чӑваш чӗлхи хутӑш чӗлхе, вӑл финн-угор чӗл-хипе тӗрӗк чӗлхи х^гӑшса кайнӑ пирки чӑмӑртаннӑ, унӑн историйӗ те Х-мӗш ӗмӗр хыҫҫӑн кӑна пуҫланать тенине ҫи-рӗплетме пулӑшаиь. Ку терри майлӑ тӑракансенчен ҫапла ыйггма пулать: юрӗ, монгол, тунгус-маньчжур тата чӑваш чӗлхисенчи ротацизм пӗр-пӗринпе ҫыхӑнман фонетика яв-ленийӗсем пулччӗр. Апла пулеан, мӗншӗн-ха асӑннӑ чӗлхе-сенче шӑп лӗр пек сӑмахсенче г сасӑ тӑрать?
2 сасӑран г сасӑ пулса кайнӑ теекенсем пуринчен ытла: монгол чӗлхинчи унашкал сӑмахсем тӗрӗк чӗлхинчен кӗнӗ сӑмахсем, теҫҫӗ. Сӑмах варринчи, вӗҫӗнчи г тата / сасӑллӑ
5 Ахметьянов Р. Г. К воиросу о природе звуковых переходов в тюркских языках. — «ВЯ», 1961, Лй 6, с. 128—129; «СТ», 1970. № 5, с. 125—127.
6 Серебренников Б. А. Что было первичным г2 или г? — «СТ* № 1. 1971. с. 13; Серебр ВОК, 55, 77, 125, 148, 149; 312—314.
7 Л и г е т и Л. Алтайская теория и лексикостатистика. — «ВЯ» № 3, с. 21.
84
Ймахсем тӗрӗк чӗлхинчен йышӑннӑ самахсем ҫеҫ .теекен-юн икӗ тӗрлӗ каламалли кӑна юлать: е авалхи тӗрӗк чӗлхи Е I сасӑллӑ пулнӑ чухне г, ӑ сасӑсем пачах пулман, е мон-гол чӗлхинче малтанласа сӑмах варринче, вӗҫӗнче 2, ӑсасӑ дачах пулман, анчах та г тата ӑ сасӑсем пулса ҫитсен, вӗ-сене г тата / сасӑпа улӑштарнӑ теме пултараҫҫӗ, — тет Л. Лигети. Г. Рамогедт идеине пуҫа хурсан, — тӑсать вӑл малалла, г тата / сасӑсене пирвайхи сасӑсем темелле, ку вара чӑваш чӗлхи сӗм авалхи тӗрӗк Зӗлхинчи г, I сасӑсене нимӗн улӑштармасӑр упраса хӑварнине, ыттй тӗрӗк чӗлхи-сенчи г, ӑ сасӑсем иккӗмӗшле сасӑсем тенине пӗлтерет, мон-гол чӗлхине те хӑйӗн авалхи вырӑнӗнчех хӑвара*ъ. Сӗм авалхи тӗрӗк тата монгол чӗлхисенчи т тата / сасӑсӗне Ал-гай чӗлхисен тапхӑрӗ патне илсе пырать, — тесе вӗҫлет Л. Лигети <ВЯ № 3, 1971, 22—23 с). % Щ